ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

Մայան լուռ էր։

–Բավական է,– ասաց Զախարովը ։– Նա հևում էր։– Ոչինչ, քիչ հետո կխոսես, ասաց Զախարովը, ձեռքի փայտը նետելով վառարանի մոտ ։– Խուզարկել տունը,– հրամայեց նա և, հագնելով վերարկուն, երկու ոստիկանի ուղեկցությամբ դուրս եկավ փողոց։

–Տանել սրան ,– հրամայեց Սոլիկովսկին։

Մայային տարան բանտախուց։

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նախատում էր ինքն իրեն։ Ինչո՞ւ լսեց Աննա Վասիլևնային, ինչո՞ւ լսեց, ախր․․․ Հարկավոր էր գնալ Մայայի հետ։ Բայց ոչ, ավելի լավ է ուտելու որևէ բան տանել նրա համար։ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, դեռևս չհասած իրենց տանը, հետ դառավ։ Լուսնյակ, ցուրտ գիշեր էր։ Նա քայլում էր արագ, ուշադրություն չդարձնելով ցրտին ու քամուն։

–Աննա Վասիլևնա,– բակից կանչեց նա և, առանց պատասխանի սպասելու, արագ բարձրացավ տուն։ Աննան նստած էր պատշգամբում, սեղանի մոտ, քարացած հայացքով նայում էր փողոցին․ նա հեռվից էր տեսել Ալեքսանդրա Եմելյանովային ։

–Ես նորից եկա,– ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, նստելով աթոռակին։– Որտեղ Մայան՝ այնտեղ էլ ես։

–Դու զուր ես եկել,– հոգնած ձայնով խոսեց Աննա Փեհլիվանովան, առանց հայացքը փողոցից կտրելու։– Հարկավոր է թաքնվել, նրանք կարող են այս րոպեին գալ քո ետևից։

–Ես ոչ մի տեղ չեմ գնա,– գլխի թեթև շարժումով կրծքի վրայից մազերը նետելով ուսերին, կամացուկ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ։-Առանց նրան մի օր անգամ չեմ ապրի։ Գնում եմ բանտ, Մայայի մոտ, ուտելիք տվեք, տանեմ․

Աննան դանդաղ ելավ տեղից, գնաց խոհանոց՝ կարտոֆիլ բերելու։

Բակում դարձյալ ձայներ լսվեցին։ Եվ մինչև Աննա Փեհլիվանովան խոհանոցից կվերադառնար, երկու ոստիկանի ուղեկցությամբ սենյակ մտավ Զախարովը։

–Խուզարկել,– առանց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի վրա ուշադրություն դարձնելու, հրամայեց նա։

Խոհանոցից ներս մտավ Աննա Փեհլիվանովան և, տեսնելով Զախարովին ու երկու ոստիկաններին, մնաց սառած։

–Արի, արի,– չարախինդ ծիծաղով ասաց Զախարովը ։– Կոմերիտուհի ես մեծացրել, հա՞․․․

–Չէ՞ որ ինքդ էլ կուսակցական էիր, անամոթ,– չհամբերեց Աննա Փեհլիվանովան։

–Ահա թե ինչ,– ծոր տվեց Զախարովը։– Ես քեզ ցույց կտամ, ստալինյան ստոր արարած․․․ Գնացինք,– ասաց նա ոստիկաններին։– Սրան նույնպես վերցրեք․․․

Ոստիկաններից մեկը, Աննայի ձեռքից վերցնելով կարտոֆիլները, դրեց սեղանին, նրան հրեց դեպի դուռը։

–Գնա։

․․․Լուսանում էր արդեն, երբ նրանք հասան ավանային ոստիկանություն։ Այնտեղ էին Սոլիկովսկին ու մի քանի ոստիկաններ։

–Հը, սրան ինչի՞ եք բերել,– հարցրեց Սոլիկովսկին խիտ հոնքերի տակից նայելով Զախարովին։

–Նոր կարգերը դուր չեն գալիս սրան,– չարախինդ ծիծաղով ասաց Զախարովը։ – Շուտ հանիր շորերդ,– անսպասելի գոռաց նա, մոտենալով Աննային։– Օգնեցեք սրան,– հրամայեց նա ոստիկաններին։

Ոստիկանները մոտեցան Աննա Փահլիվանովային և, մինչև նա կհասկանար, թե ինչ է կատարվում, վայրկենապես պոկեցին նրանից շալը, շրջազգեստը և նրան նետեցին նստարանին։ Ինչ-որ մեկը սեղմեց նրա ոտքերը, ինչ-որ մեկը շորով ծածկեց գլուխը և տեղացին հարվածները։ Զախարովը խփում էր մատնաչափ հաստություն ունեցող մտրակով։

–Դե հիմա կեր, ստալինյան ստոր արարած ,– յուրաքանչյուր հարվածի հետ ասում էր Զախարովը ։– Դե հիմա կեր։

–Բավական է,– մտրակը նետելով նստարանին ասաց Զախարովը գոհունակությամբ ժպտալով ։– Թող մի քիչ խելքի գա։

Աննա Փեհլիվանովան ընկած էր անշարժ։ Ձեռքերը թույլ կախվել էին նստարանից։ Ոստիկանները նայում էին նրան, ինչ-որ բաներ էին պատմում, քրքջում։

–Պարոն Գեդեմանն է գալիս,– ներս վազելով ասաց ոստիկաններից մեկը, և բոլորն իսկույն զգաստացան։ Ներս մտավ Գեդեմանը, թռուցիկ հայացք ձգելով Աննա Փեհլիվանովայի վրա։

–Մայա Փեհլիվանովայի մայրն է,– բացատրեց Զախարովը ։

–Բերեք աղջկան ,– կարճ հրամայեց Գեդեմանը։

Ներս բերեցին Մայային։ Նա լիովին փոխված էր, բերանի անկյուններում չորացած արյան հետքեր կային, հագուստը պատառոտված էր։ Նա հազիվ էր ոտքի վրա կանգնում։

–Ովքե՞ր էին ղեկավարում ,– վերցնելով մտրակն ու առաջ գալով, ասաց Սոլիկովսկին ։– Ղեկավարի անունն ու հասցեն։

Մայան չլսեց Սոլիկովսկու խոսքերը։ Այն պահից , երբ նկատեց մորը, նա անզգայացավ ասես, և հիմա, լայնացած աչքերով նայում էր մորը․ և նրա բերանից ոչ մի շշուկ չէր լսվում․ միայն զգում էր, որ օդը չի հերիքում։

Եվ մտրակի հարվածի՞ց էր, թե անհուն վշտից, Մայան ճչաց աղեկտուր։

Աննա Փեհլիվանովան ուշքի եկավ դստեր ձայնից։

–Աղջիկս, աղջիկս, Մայա ,– փորձելով ելնել տեղից, կամացուկ, անօգնկան արտասանեց նա։

–Ո՞վ էր գալիս աղջկադ մոտ,– բղավեց Զախարովը, մոտենալով Աննա Փեհլիվանովային ։– Ասա, ո՞վ էր գալիս։

–Ես ոչինչ չգիտեմ,– դարձյալ կամացուկ արտասանեց Աննա Փեհլիվանովան։

–Ախ, չգիտես,– քրքջաց Զախարովը ։– Հիմա կիմանաս։– Նա արագ մոտեցավ Մայային և նրան քարշ տվեց դռան մոտ։– Միացրեք պատեֆոնը։

Հնչեց երաժշտությունը։ Զախարովի օգնությամբ, ոստիկանները Մայայի մատները դրեցին դռան արանքում, Զաարովը ամուր խփեց դուռը։

Լսվեց մի ճիչ, և Մայան կախվեց դռան մոտ․ նրա մատներից հոսեց արյունը։

–Աղջիկս, աղջիկս ,– շշնջաց Աննա Փեհլիվանովան և կորցրեց գիտակցությունը։

Նա ուշքի եկավ բանտախցում։ Մի պահ չգիտեր, թե որտեղ է գտնվում։

–Լաց մի լինեք, Աննա Վասիլևնա ,– շշնջաց Ուլյան։– Լսո՞ւմ եք հրետանային որոտները, այդ մերոնք են գալիս։ Շուտով նրանք կգան։ Նրանք մեր վրեժը կառնեն արյունարբու ֆաշիստներից։

–Իսկ ո՞ւր է Մայան,– հազիվ շարժելով շուրթերը, շշուկով ասաց Աննա Փեհլիվանովան ։

–Նրան տարան Կրասնոդոն ․․․ Այստեղ տեղ չկա արդեն ․․․ Քիչ հետո կգան նաև մեր ետևից։ Իսկ ձեզ բաց կթողնեն,– ասաց Ուլյան և նրա արցունքները հոսեցին այտերով։– Հաղորդեցեք մայրիկիս, որ ես հոգով առույգ էի․․․ Եվ թող լաց չլինի ինձ համար․․․

Նրանք բոլորն էլ նստած էին Կրասնոդոնի բանտում՝ «Երիտասարդ գվարդիա» կազմակերպության մյուս անդամների հետ։ Պերվոմայկայի բոլոր տղաներն ու աղջիկներն այնտեղ էին, բացի Ալեքսանդրա Եմելյանովնայից։ Աղջիկները զրուցում էին, երբ բանտախցի դուռը բացվեց և Ալեքսանդրա Եմելյանովնային հրեցին ներս։

–Սաշենկա ,– Մայան, չկարողանալով տեղից ելնել, առաջ մղվեց։

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան չոքեց նրա մոտ, գրկեց նրան, լաց եղավ։

–Քեզ համար ուտելիք եմ բերել ,– մի բան ասած լինելու համար ասաց Ալեքսանդրան, ձեռքի ցանցազամբյուղը դնելով գետնին։– Ինձ թողել դրսում, դուք եկել, նստել եք այստեղ։ Մի՞թե դա արդարություն է։

Աղջիկները ժպտացին, տեղ արեցին նրա համար։

Մյուս բանտախցից կամացուկ ծեծեցին պատը։

–Ո՞ւմ են բերել,– հարցրին այն կողմից։

–Ալեքսանդրա Եմելյանովնային,– պատասխանեց Ուլյան։– Դուբրովինային։

–Որ մեռնեմ էլ՝ ոչինչ չեմ ասի,– խոսեց Տոնյան ։– Բայց վախենում եմ տանջելուց։ Ես դրանց լավ գիտեմ, այդ հրեշներին, գիտեմ, թե ինչպես են տանջում։

–Ոչինչ, մի վախենա,– ժպտաց Լյուբա Շևցովան։– Պատեֆոնի նվագի տակ են ծեծում, բոլորովին չի ազդում։

–Որտե՞ղ են տղաները,– ցածր հարցրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։

–Կողքի խցում։ Մեր բոլոր տղաները այնտեղ են՝ Բորյան, Անատոլին, Վիկտոր Պոպովը, Դիմկան, Վասյան, Գենա Լուկաշևը, Ռագոզինը , Նիկոլայ Ժուկովը , Տոլյա Նիկոլաևը, բոլորին բերել են։

Միջանցքում ոտնաձայներ լսվեցին , հետո կողքի բանտախցի դուռը բացվեց։ Ինչ-որ մեկին կանչեցին։ Ուլյան ծեծեց պատը, հետո մի դատարկ բանկա վերցնելով, դրեց պատին։

–Բորյային տարան,– ասացին պատի մյուս կողմից։

–Ո՞ւմ,– իբր չլսեց Ուլյան ։

–Ո՞ւմ տարան ,– հարցրեց Մայան՝ կիսաբարձրանալով տեղից։

–Չհասկացա,– ստեց Ուլյան և, ուժով պահելով իրեն, որ չփղցկա, ասաց ,– Ուզո՞ւմ եք բանաստեղծություն լսել․

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան իսկույն հասկացավ, թե Ուլյան ինչու է ուզում բանաստեղծություն արտասանել, ասաց․

–Արտասանիր, Ուլյաշա։ Արտասանիր «Դևը»։

Ուլյան պառկած էր դեմքը դեպի առաստաղը։ Բոլորը լռեցին։ Եվ լռության մեջ հնչեց Ուլյայի բարձր ձայնը։

Արտաքսման ոգին, վշտալի Դևը,

Թռչում էր մեղսոտ երկրի վրա,

Եվ նրա մտքից խուռն անցնում էին

Հրեշտակները անուշ օրերի․․․

Ոստիկանապետ Սոլիկովսկու սենյակում նվագեցին պատեֆոնը։ Եվ հենց այդ պահին աղեկտուր մի ձայն եկավ այնտեղից։

–Սկսվեց ,– ասաց Ուլյան։ Նրա մատները ակամայից սահեցին Մայայի դեմքի վրայով։ Մայան աչքերը փակ լաց էր լինում։ Ուլյան մատների երեսով սրբեց նրա արցունքները։

–Դե, Մայա ,– լացակումաց ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, ինքն էլ չկարողանալով պահել արցունքները։

Սլավոնների որդիք,

Որդիք ձյուների,

Ինչո՞ւ շարքերը ձեր երեր են։

-Պետք չէ խաբել, զսպված լացի միջից շշնջաց Մայան ։– Բորյային են ծեծում․ ես դա գիտեմ։

Հայրիկ իմ, հայրիկ, թող սպառնալիքները,

Քո Թամարային դու մի նախատիր,

Ես լալիս եմ, տեսնո՞ւմ ես իմ արցունքներս,

Առաջին արցունքները չեն սրանք,-

շարունակեց Ուլյան, և բոլորը զգացին, որ մթան մեջ լաց է լինում նա։

Ձեր բռնակալ արքան կլինի,

Ինչպես բոլոր դաժան տերերը․․․

Սոլիկովսկու սենյակում շարունակում էր նվագը, այնտեղ դեռ ծեծում, խոշտանգում էին ինչ-որ մեկին։

–Ես հիմա իմ եղբոր համար կերգեմ նրա սիրած երգը՝ «Սուլիկոն»,– խոսակցությունը փորձեց փոխել Շուրա Բոնդարևան։ Նա մոտեցավ, այտը սեղմեց ցուրտ պատին։– Վասյա,– կամացուկ կանչեց նա։– Վասենկա,– հետո տխրությամբ ասաց աղջիկներին ․– Գուցե եղբայրս վերջին անգամ է լսում ինձ։

–Դե, լավ, ինչե՞ր ես ասում,– այս ու այն կողմից ասացին աղջիկները։

Շուրան սկսեց երգել։ Նրա բառերը կորչում էին զսպված փղձկոցների մեջ, և պարզորոշ ոչինչ չէր լսվում։ Նա վերջացրեց երգը և սրբելով աչքերը, ասաց․

–Մերոնք այստեղ կլինեն շուտով․ լսում եք ինչպե՞ս են որոտում հրանոթները։

Բանտախցի դուռը կրնկի վրա բացվեց։ Միջանցքից կանչեցին ․

–Փեհլիվանովա Մայա․․․

Մի պաղ սարսուռ անցավ Մայայի մարմնով։ Ալքսանդրա Եմելյանովնան սեղմվեց նրան, լաց եղավ։

Մայան դանդաղ ելավ տեղից, գնաց դեպի միջանցք և այնտեղ, միջանցքում, տեսավ Բորյա Գլավանին․ նրան տանում էին արյան մեջ կորած, առանց շապիկի, ձեռքերը մինչև գետին կախ։ Մայան քիչ մնաց ճչար, բայց նրան առաջ հրեցին բաց դռնից։

Առաջինը նա տեսավ Սոլիկովսկուն՝ հաղթանդամ, երկար ձեռքերը դրած սեղանի վրա։ Նրա կողքին նստել էր Զախարովը։ Ուրիշներ էլ կային՝ տեղական ոստիկաններ ու տարբերանշաններով գերմանացիներ։ Ու Մայան նոր միայն նկատեց Վիկտոր Տրետյակևիչին։ Վիկտորը կանգնած էր առանձնասենյակի մի անկյունում, բազմոցի մոտ։ Հատակին ընկած էր նրա վերարկուն։ Իսկ դեմքը ամբողջովին կորած էր արյան մեջ։

–Պատմիր,– իր նեղ աչքերը հառելով Մայայի վրա, հրամայեց Սոլիկովսկին։

–Ես ոչինչ չգիտեմ։

–Կոմերիտկազմակերպության քարտուղար է եղել, կոմերիտշրջկոմի անդամ, Պերվոմայկայում հակապետական խումբ է կազմել ու ոչինչ չգիտի։ Պատմիր,– բղավեց նա։– Պատմիր, թե ինչպես ես ուսուցչուհուդ ներգրավել հակապետական կազմակերպության մեջ։ Երկուսիդ էլ միևնույն սյունից ենք կախելու կամ նետելու ենք միևնույն հանքահորի մեջ․․․ Պարզ է, որ ողջ-ողջ, պատմիր․․․

–Ես ոչինչ չգիտեմ ,– հանգիստ ասաց Մայան ։– Ես ոչինչ չեմ պատմի։

–Իսկ սրան ճանաչո՞ւմ ես,– ցույց տալով Վիկտորին, զայրալից ասաց նա։

–Ոչ։

–Իսկ դո՞ւ,– մոտենալով Տրետյակևիչին, գոռաց Զախարովը ։– Ո՞ւր են նռնակները։ Եվ մենք ուզում էինք սրանց արձակել․․․

–Չգիտեմ ինչ նռնակների մասին է խոսքը,– հոգնած, հազիվ լսելի ասաց Տրետյակևիչը։

Սոլիկովսկին ուժեղ հարվածեց Վիկտորի քունքին։ Վիկտորը երերաց, ընկավ։ -Տարեք։

Սոլիկովսկին մոտեցավ Մայային։

–Տեսնում եմ՝ դու խելքի եկողը չես,– հատ-հատ ասաց նա։– Բայց կարծում եմ, որոշ բան հասկացել ես։ Այո, ուզում էինք արձակել։ Պիտի ծիծաղեիք, չէ՞, մեզ վրա։ Բայց չազատվեցիք, ինչպես տեսնում եմ։ Լավ է, որ ձեր մեջ գտնվեցին ազնիվ մարդիկ և խոստովանեցին ամեն ինչ։ Թե չէ պիտի ծիծաղեիք մեզ վրա։ Պատմիր,– գոռաց Սոլիկովսկին ։– Որտե՞ղ է գտնվում շտաբը։ Ովքե՞ր էին ղեկավարում այն։ Պատմիր։

–Ես ասել եմ արդեն, ես ոչինչ չգիտեմ ։

–Ի՞նչ ես գլուխ ցավեցնում դրա հետ,– տեղից արագ ելնելով ասաց Զախարովը։– Հանեք սրա շորերը։

Մի կիսավայրկյանում ոստիկանները սովոր շարժումներով պոկեցին նրանից շորերը, և Զախարովը, անթիվ մտրակներից ընտրելով մեկը, փորձեց օդում (մտրակը օձի պես սուլեց) և սկսեց խփել Մայային։ Նա խփում էր աղջկա ձեռքերին, գլխին, դեմքին։

–Միևնույն է, ոչինչ չեմ ասի, խփեք ինչքան ուզում եք,– արյունած շուրթերը կծելով ասում էր Մայան ։– Միևնույն է, դուք ինձնով չեք ծածկի արևի դեմքը։ Ազատության արևը կշողա դեռ Դոնբասի վրա։

–Ջուր լցրեք,– հոգնած ասաց Զախարովը՝ մտրակը ձգելով մի կողմ։– Հիմա խելքի կգա։

Մի դույլ սառը ջուր լցրին Մայայի վրա։ Նա ուշքի եկավ։ Ոստիկանները օգնեցին նրան նստել։ Մայան մեջքով զգում էր ցուրտ պատը։

–Փեհլիվանովա, պատմիր,– ցածր ու սառը ասաց Սոլիկովսկին ։– Պատմիր ,– հանկարծ գոռաց նա, խոնարհվելով աղջկա վրա։– Պատմիր, թե չէ ոսկորներդ կջարդեմ․․․

–Ես ոչինչ չգիտեմ,– դողացող ձայնով ասաց Մայան, և դեռ չէր ավարտել խոսքը, Սոլիկովսկին բռունցքով խփեց նրա երեսին։

Ամեն կողմից սկսեցին կրկին խփել Մայային։ Զախարովը հրացանից հանած փոկով սկսեց խփել Մայային։ Մայան սկզբում ձեռքերով պաշտպանում էր իրեն, բայց դա երկար չտևեց։ Արյունը ցայտեց նրա դեմքից։

–Սպանիր,– գոռում էր Սոլիկովսկին ։– Սպանիր, թող խելքի գա։

Երբ Մայային նորից բանտախուց բերեցին, նա դարձյալ ուշքը կորցրել էր։ Նրան ներս հրեցին ցուրտ խցիկ և կանչեցին․

–Ուլյանա Գրոմովա․․․

Ուլյան ելավ տեղից, ետ-ետ նայելով գնաց դռների կողմը։

Անցավ երկու օր։ Երկու ծանր, տանջալից օր։ Մայան աչքերը չէր բացում, ծանր տնքում էր, զառանցանքի մեջ կանչում էր մորը, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային, Ուլյային, Բորյային, զառանցանքի մեջ ծիծաղում էր։

Չորրորդ օրը ուշքի եկավ, աղջիկների օգնությամբ մի կերպ նստեց։

–Ոնց որ երազի մեջ լինեմ,– ընկճված ձայնով ասաց նա, հետո քիչ լռեց, ասաց ․– Ինչպե՞ս եք։

–Լավ ենք,– ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։ Նրան նույնպես ծեծել էին։ Երեսը ամբողջովին կապտած էր, աչքատակերին ուռուցքներ կային, իսկ Ուլյայի մատները շիկացած երկաթով դաղել էին։ Անշարժ պառկած էր Լյուբա Շևցովան։ Նրան մերկացրել, մեջքի վրա գցել էին վառարանի վրա և ահա երրորդ օրն էր, չէր կարողանում շարժվել։

–Հրեշներ,– տնքում էր Լյուբան։– Մերոնք գալիս են արդեն ․․․ Դրա համար են կատաղել։ Ինձ հարցաքննելիս երկնքով մի ինքնաթիռ անցավ։ – Լյուբան դժվարությամբ էր խոսում։– Նրանք գույները գցեցին։ Ես ծիծաղում էի, իսկ նրանք իրենք իրենց ուտում էին։ Իսկ Պոչեպցովն ու այդ Զինա Վիրիկովան՝ այդ սողունները, կուչ էին եկել․․․

Իրիկնադեմին Մայային նորից կանչեցին հարցաքննության։

–Կարծում եմ, որ խելքի ես եկել,– հատ-հատ արտասանեց Սոլիկովսկին ։– Պատմիր տեսնենք։ Միայն շուտ, ժամանակ չունենք․․․

–Ինչո՞ւ ժամանակ չունեք․ փախչո՞ւմ եք արդեն․․․– անվեհեր նետեց Մայան։

–Միացրու պատեֆոնը ,– հրամայեց Զախարովը ինչ-որ մեկին։

Մայային ամբողջ մի ժամ ծեծում էին, դույլով սառը ջուր էին լցնում նրա վրա ու նորից ծեծում։ Խփում էին ոտքերով, մտրակներով, երկաթալարերով։ Ինչով պատահեր։ Հետո ասեղներ խրեցին նրա եղունգների տակ, նրա ձեռքերը պահեցին դռան տակ ու ծածկեցին դուռը։ Գլխիվայր կախեցին առաստաղից։

–Պատմիր ,– գոռում էր Սոլիկովսկին ։– Պատմիր, ստալինյան վիժվածք։

Նրան կրկին բանտախուց տարան։ Մարմինը դողում էր։

–Մեջքս այրվում է,– ծանր արտաբերեց Մայան ։– Բարձրացրեք կոֆտաս։

Աղջիկները զգուշությամբ բարձրացրին նրա բլուզը։

–Ուհ, հրեշներ,– փղձկաց Ուլյան , իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան մի կողմ քաշվեց և հանկարծակի խուլ հեկեկաց։ Մայայի մեջքին, մի քանի տեղ, հնգաթև աստղեր էին նկարել, և արյունը հոսում էր նրա մեջքով։

–Միևնույն է, ոչինչ չեմ ասի․– շշնջում էր Մայան;– Որ սպանեն էլ՝ ոչինչ չեմ ասի․․․ Ոչ մի բան չեմ ասի․․․

Օդը հանկարծակի լցվեց հեռավոր հռնդյունով։ Այստեղ – այնտեղ պայթյուններ լսվեցին։

–Լսո՞ւմ եք, աղջիկներ,– ասաց Ուլյան, նստելով տեղում։– Մերոնք գալիս են․․․ Լսո՞ւմ եք, ռումբերը շատ մոտիկ են պայթում․․․ Ինքնաթիռների ձայները լսո՞ւմ եք, մեր վրեժը առնելու են դահիճներից․․․

Բանտախցի դռները բացվեցին միանգամից․

–Դուրս․․․ միջանցք ․․․– հրամայեցին բոլորին։

–Ի՞նչ վերցնեմ հետս,– շփոթված կմկմաց Անգելինա Սամոշինան դողացող շուրթերով։

–Ի՞նչ պիտի վերցնես,– հառաչանքով ասաց Ուլյան ։– Դու գիտես, թե ուր ես գնում։

Դրսում, բանտի ընդարձակ բակում, ազդանշաններ էին տալիս մեքենաները։

Շատերը չէին կարողանում քայլել։ Հանված էին Դեմյան Ֆոմինի աչքերը, փշրված էր Վիկտոր Պետրովի ձախ ձեռքը, Անատոլի Պոպովի ներբանը կտրված-պոկված էր, չէր կարողանում ոտքը դնել գետնին․ նրանց օգնում էին Եվգենի Շեպելյովն ու Վլադիմիր Ռագոզինը։ Այդ օրը Տոլյա Պոպովի ծննդյան օրն էր, լրացել էր նրա տասնութ տարին։

Չէր կարողանում շարժվել նաև Վասյա Բոնդարևը․ նրան օգնում էին Անատոլի Նիկոլաևն ու Նիկոլայ Ժուկովը։ Նրանց տանում էին գնդակահարության։ Բոլորը գիտեին այդ։ Եվ ոչ ոք չէր լալիս։ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան օգնեց Մայային, որ հագնի վերարկուն։ Հետո երկու ընկերուհիները իրար գրկած դուրս եկան։

Խոր ու ցուրտ գիշեր էր։ Աստղավառ գիշեր։

Բորյան ցանկացավ մոտենալ Մայային, հրացանի կոթով հրեցին նրան։

–Չի կարելի։

Նրանց սկսեցին գլխավոր մուտքով քշել բակ, դեպի այնտեղ կանգնած մեքենանրը։

–Շնելլեր, շնելլեր,– հրացանի կոթով հրում էին հարբաց գերմանացիները։

Տանջահար, քաղցած ու ծարավ, ուժասպառ՝ նրանք մի կերպ գնացին դեպի մեքենաները, իրար օգնելով՝ բարձրացան կիսածածկ թափքերը։ Հետո մեքենաները դանդաղ, մարած լույսերով դուրս եկան, գնացին մութ փողոցով։

–Երգենք,– հանկարծ ասաց Ուլյան ։– Հպարտ ենք ապրել, պետք է հպարտ էլ մեռնենք․․․ Ոչինչ, որ մեռնում ենք, ինչ-որ բան արել ենք մեր հայրենիքի համար։ Ափսոս, քիչ ենք արել, չհասցրինք շատ անել․․․ Մեր փոխարեն կարմիր բանակը կանի։ Կարմիր բանակը շուտով այստեղ կլինի։

Եվ մութ գիշերվա խավարի մեջ հնչեց նրանց վերջին երգը․

Խոշտանգված գերությամբ ծանրակիր,

Դու մահով փառավոր՝ ննջեցիր․․․

Ետևից սահնակներով գալիս էին հարբած դահիճները։

Վեր կելնի ահեղ վրիժառուն,

Կլինի մեզանից նա ուժեղ,-

Երգում էին տղաներն ու աղջիկները։

Արդեն դուրս էին եկել քաղաքից, գնում էին ամայի տափաստանի միջով, իսկ շուրջը ձյուն էր, սառամանիք, քամին ոռնում էր, կաղկանձում։

Մայան ետ նայեց․ հեռվում երևում էին Պերվոմայկայի աղոտ լույսերը։ «Ներիր, մայրիկ, ու մնաս բարով, մենք այլևս չենք հանդիպի»,– նա չկարողացավ պահել իրեն, դեմքը սեղմեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի կրծքին, արցունքներից խեղդվելով շշնջաց․

–Ներիր և դու, Սաշենկա, ներիր․․․ Դու ինձ համար եկար բանտ․ ես դա գիտեմ․․․

Եվ էլ ոչինչ չկարողացավ արտասանել։

–Ես երջանիկ եմ, որ քեզ հետ եմ վերջին պահին,– շշնջաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան՝ սեղմվելով ընկերուհուն։

Մեքենանրը կանգ առան մի լքված հանքահորի մոտ, տափաստանում։ Երիտասարդ գվարդիականներին սկսեցին ցած հրել թափքերից, շարք կանգնեցնել։ Բորյան մոտեցավ Մայային, բռնեց նրա ձեռքը։ Մայան նայեց նրան, օրորեց գլուխը՝ «պետք չէ»։

–Կեցցե սովետական կարմիր բանակը,– հանկարծ լսվեց Եվգենի Մաշկովի ձայնը ։– Կեցցե մեր մեծ հայրենիքը։ Մա՛հ ֆաշիստներին։

–Ռուհե,– գոռաց Գեդեմանը՝ վազելով Մաշկովի կողմը։– Լռել, լռել․․․

Մաշկովին հրելով տարան դեպի հանքահորը։

–Դու կլինես ութսունմեկերորդը,– մռլտաց Գեդեմանը և լարերով կապկպված Մաշկովին կենդանի հրեց մութ հանքահորի մեջ։

–Հաջորդը,– ոստիկանների վրա գոռաց Զախարովը։

Սկսեցին խումբ-խումբ մոտեցնել։ Նրանց գնդակահարում կամ կենդանի հրում էին ներքև։

Քարշ տալով մոտեցրին Վիկտոր Տրետյակևիչին, սակայն նա հանքահորի մոտ ազատեց կապկպած ձեռքերը և անսպասելի բռնելով Զախարովին՝ քաշեց դեպի հորը։ Սոլիկովսկին ավտոմատի կոթով խփեց Տրետյակևիչի գլխին։ Վիկտորը միանգամից փլվեց գետնին։ Ոստիկանները նրան կենդանի հրեցին հանքահորի մեջ։

–Սրիկա ,– սարսափահար հևում էր Զախարովը ։– Քիչ մնաց տաներ հետը։ Շնորհակալություն, Սոլիկովսկի։ Լավությունդ չեմ մոռանա․․․

Հետո առաջ հրեցին Վանյա Զեմնուխովին, Տոլյա Պոպովին, Ուլյային, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային․․․ Մայային ու Բորյային տարան միասին։ Բորյան վերջին պահին շրջվեց, Մայային սեղմեց կրծքին։ «Շնորհակալություն,– մարող շշուկով ասաց նա։– Շնորհակալություն, որ դու եղել ես, և որ դու․․․» Նրան չթողեցին ավարտել խոսքը, Սոլիկովսկին հրեց նրանց մութ հանքահորի մեջ․․․

Իսկ հետո դահիճները հանքահոր նետեցին երկաթի ծանր կտորներ, քարեր, մի քանի վագոնետներ։

Երիտասարդ գվարդիականների հառաչանքներից ու տնքոցներից երերում էր հողը։

Իսկ հետո եղավ լռություն։

Իսկ հետո ձյուն տեղաց․ երկինքը երկար արտասվեց ճերմակ փաթիլ-արցունքներով։

Հետո լուսինն անցավ ամպերի ետևը։ Երկինքը պատվեց խավարով։

Խավարի մեջ անընդհատ խշշում, օրորվում էին բարդիները։

Տխուր օրորվում էին բարդիները։

Վ Ե Ր Ջ Ա Բ Ա Ն Ի Փ Ո Խ Ա Ր Ե Ն

Իսկ հետո՞… Հետո՝ ոչինչ. գալիս են նորերը, սիրում են, գողունի համբուրվում են խշշուն բարդիների տակ:       Երևի հիշում կամ չեն հիշում նրանց, ովքեր չկան արդեն:       Եվ քեզ են հիշում, Մայա, կամ գուցե և չեն հիշում. չէ-որ երկար տարիներ են անցել…

Ես եկա հեռավոր Կրասնոդոն, Պերվոմայկայում գտա ձեր տունը:      Ես խոսել էի քո ուսուցիչների հետ, ովքեր անհուն կարոտով էին հիշում քեզ, հանդիպել էի ողջ մնացած ընկերներիդ, որոնց հետ խնդուն օրեր եք ապրել ոչ այնքան հեռու մանկութ տարիներին, միասին ծիծաղել ու վշտացել՝ տարված անհոգ խաղերով:

Ես ուզում էի տեսնել այն բոլոր իրերը, ինչին ձեռք ես տվել, ուզում էի տեսնել քո գրասեղանը, քո մահճակալը, քո գրքերը, այն ամենը, ինչ կապված էր քեզ հետ:

Ես այնպես կուզենայի, որ դու հիմա նստած լինեիր իմ դիմաց:

Ես ուզում էի տեսնել մորդ, նրա հետ զրուցել քո մասին, սակայն դա հնարավոր չէր:       Մայրդ հիվանդ էր, նրան չէր կարելի անհանգստացնել:      Մորդ բազում թախանձանքներին, որ իր դուստրը Կրասնոդոնի կոմերիտշրջկոմի անդամ է եղել, դպրոցի կոմերիտկազմակերպության քարտուղար, որ նա, հատկապես նա է կազմակերպել ու գլխավորել Պերվոմայկայի ընդհատակյա կազմակերպությունը, նա է արժանի հերոսի կոչման և ոչ բնավ իներորդ դասանանի աշակերտուհի Ուլյանա Գրոմովան, վերևներում լրբորեն պատասխանել էին, որ Գրոմովայի ռուսական ազգանունն ավելի հնչեղ է:      ,,Այդ օրվանից վեր չի կենում անկողնուց, տանջվում, Մայայի անունն է տալիս շարունակ, արտասվում է…-դառնակսկիծ ասաց մորաքույր,– մի երկու օրից եկեք, գուցե հաջողվի զրուցել հետը…,,:

Երկու օր հետո մայրդ չկար արդեն:      Վերջին վայրկյանին նա խնդրել էր քո նկարը , սեղմել էր կրծքին ու մարել:

Երկինքը մանր անձրև էր մաղում: Ես կանգնել էը ձեր տան մոտ, անձրևի տակ, երկար ժամանակ չէի կարողանում հեռանալ:       Հետո հեռվից նորից ետ նայեցի, իրիկնային աղջամուղջի մեջ, բլրի վրա միայնակ կանգնած էր ձեր տունը՝ լքյալ ու անտերունչ…

================

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն

ԷՆ ԼՈՌՈՒ ՁՈՐՆ Է

ՓՈՐՁԱՐԿՈՒՄ

ԴԵՂՁԱՆԻԿԸ ԳԵՂ-ԳԵՂ ԵՐԳԵՑ ԳԵՏԻՑ ԱՅՍ ԿՈՂՄ

ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

УТЕРЯННЫЕ ТОПОЛЯ

(Эссе. Две повести. Роман.)

На армянском языке